Kapitalizm jest z natury futurystyczny. Idee, które leżą u podstaw gospodarek rynkowych – wzrost, akumulacja, inwestycje – wyrażają niewypowiedziane założenie, że jutro będzie inne i prawdopodobnie lepsze niż dziś. Pytanie, które szemrze przez rynki, nie brzmi: “Co jest dobre?” lub “Co jest sprawiedliwe”, ale: “Co nowego?”

Ta orientacja na przyszłość jest jedną z najbardziej uderzających cech nowoczesności. Społeczeństwa przedkapitalistyczne spoglądały w przeszłość – na mity założycielskie, stare religie i linie rodowe. Społeczeństwa kapitalistyczne patrzą w przyszłość – na nowe wynalazki, szersze horyzonty i większą obfitość. “Oh, the places you’ll go!” to ur-text kapitalizmu rynkowego.

Zmiana jest oczywiście mieszanym błogosławieństwem. Szansa i niepewność idą w parze. Krytycy kapitalizmu zwracają czasem uwagę, że tworzy on niepewną przyszłość. Wzrost gospodarczy wymaga zmian i zakłóceń – Schumpeterowskiej “twórczej destrukcji”, która może pociągać za sobą pewne bezpośrednie koszty społeczne. Jest to prawda w szczegółach – nikt nie wie, dokąd zaprowadzi nas dynamika rynku. Nikt nie przewidział Facebooka i Twittera. Ale dla ogólnego obrazu jest to nieprawda. Jeśli gospodarka rośnie, w wyniku kapitalizmu rynkowego, możemy przewidzieć z pewnością, że przyszłość będzie lepsza niż teraźniejszość.

Kapitalizm dotrzymał tej obietnicy całkiem dobrze w szerokim zakresie historii. W porównaniu z wcześniejszymi okresami w historii, materialne warunki życia uległy dramatycznej poprawie od czasu narodzin kapitalizmu. Przez 500 lat, aż do około 1700 roku, produkcja gospodarcza na osobę była płaska. Innymi słowy, mediana osoby w 1700 roku nie była, z ekonomicznego punktu widzenia, lepsza niż mediana osoby w 1200 roku. Praca zespołu w The World in Data, prowadzona przez Maxa Rosera, czyni ten punkt wizualnie – i dramatycznie.

Pomysł poprawy gospodarczej jest teraz tak kulturowo osadzony, że nawet pół dekady braku postępu wysyła dzwonki alarmowe, nie mówiąc już o pół tysiąclecia.

“Przeszłość to inny kraj”, to otwarcie powieści LP Hartleya z 1953 roku The Go-Between. “Tam wszystko robi się inaczej”. Sentencja Hartleya jest głęboko współczesna, choć obecnie niekontrowersyjna. W poprzednich epokach przeszłość była niemal dokładnie tym samym krajem, przynajmniej pod względem gospodarczym, w którym robiono rzeczy całkiem tak samo jak teraz. W gospodarce feudalnej lub rolniczej, rzeczy dzisiejsze były prawdopodobnie dość podobne do rzeczy sprzed wieku, jak również do rzeczy sto lat później.

Ale gdy tylko silnik kapitalizmu się rozkręcił, przyszłość weszła do naszej zbiorowej wyobraźni. Zaczęto w niej rozgrywać powieści. Narodziła się “science fiction”. Bardziej praktycznie, prognozowanie gospodarcze stało się przemysłem samym w sobie. Jak będzie wyglądała gospodarka USA w 2020 lub 2050 roku? Jak duża? Jak szybko będzie rosła? Jakie będą w niej miejsca pracy? Ile? Dużo czasu i pieniędzy poświęca się, zarówno przez rządy, jak i firmy, próbując odpowiedzieć na te pytania tak dobrze, jak tylko potrafią (co nieuchronnie nie jest zbyt dobre).

Przez 99% historii ludzkości wiara w to, że życie będzie coraz lepsze – na ziemi, a nie tylko w niebie – byłaby uważana za ekscentryczną. Może moje dzieci miałyby więcej niż ja; może nie. Tak czy inaczej, stan przyszłości raczej nie miał wiele wspólnego z ludzkimi działaniami. To dlatego społeczeństwa przedkapitalistyczne miały tendencję do bycia głęboko religijnymi; dobre zbiory były w rękach systemów pogodowych, co z kolei oznaczało, że były w rękach bogów.

Marks oskarżał religię o bycie opium dla mas, odwracając ich uwagę od kapitalistycznego wyzysku. Kapitalizm jednak stale podkopywał religię, niezawodnie obiecując, że przyszłość będzie w rzeczywistości materialnie lepsza, i to nie dzięki boskiej interwencji, ale dzięki stworzonemu przez człowieka rynkowi.

Największą obietnicą kapitalizmu jest to, że każde pokolenie będzie wzrastać na ramionach poprzedniego, w wyniku naturalnego działania gospodarki rynkowej. Nie powinno dziwić, że największe wyzwania dla kapitalizmu pojawiają się, gdy obietnica ta zaczyna być kwestionowana. Jeśli kapitalizm traci swoją dzierżawę przyszłości, jest w tarapatach.

Rynki działają w oparciu o psychologię. Pracujemy, aby żyć (patrz mój poprzedni esej z serii o pracy). Ale pracujemy również w uzasadnionej nadziei, że pozwoli nam to żyć lepiej w przyszłości, poprzez uzyskiwanie większych nagród z rynku, w miarę jak rośniemy w doświadczenie i umiejętności, oraz poprzez oszczędzanie, a więc poprzez to, co Keynes opisał jako “magię” procentu składanego korzystającą z ogólnego postępu gospodarczego. Na poziomie indywidualnym możemy powiedzieć, że oszczędzamy na czarną godzinę. Ale zbiorowo, oszczędności pozwalają na akumulację kapitału, na inwestycje, które napędzają wzrost. W wyniku tych procesów, możemy nawet oczekiwać w naszych późniejszych latach na kolejny nowoczesny wynalazek: “emeryturę”.

Postęp ekonomiczny obejmuje również pokolenia, ponieważ rodzice widzą, jak poziom życia ich dzieci przewyższa ich własny, a następnie ich dzieci z kolei. Podstawowy ludzki instynkt, aby zobaczyć nasze dzieci prosperują został potężnie kierowane przez rynek wzrostu. Pracujemy nie tylko dla siebie, ale także dla naszych dzieci. Możemy inwestować w ich edukację, aby ich zwiększone umiejętności oznaczały lepsze życie.

Ludzie będą inwestować w lepszą przyszłość, jeśli – a jest to bardzo duże jeśli – istnieje duża szansa, że to się opłaci, że system niezawodnie dostarczy tę lepszą przyszłość. Kapitalizm nie tylko wytwarza społeczeństwo skoncentrowane na przyszłości, on tego wymaga. Jeśli obietnica lepszej przyszłości zaczyna się rozmywać, zaczyna się błędne koło. Po co oszczędzać? Po co się poświęcać? Po co dłużej poświęcać się edukacji? Jeśli wkradnie się zwątpienie, ludzie mogą mniej pracować, mniej się uczyć, mniej oszczędzać – a jeśli to zrobią, wzrost gospodarczy rzeczywiście zwolni, spełniając swoje własne proroctwa. Największym zagrożeniem dla kapitalizmu nie jest socjalizm. To pesymizm.

W chwili obecnej istnieją trzy wielkie wyzwania dla kapitalistycznej obietnicy lepszego jutra: wolniejszy wzrost dochodów dla wielu osób w ciągu ich własnego życia zawodowego i na emeryturze; malejące szanse na to, że dzieci będą sobie radzić pod względem ekonomicznym lepiej niż ich rodzice; oraz pogłębiający się kryzys klimatyczny.

Po pierwsze, oczekiwanie stale rosnących dochodów w czasie stało się trudniejsze do spełnienia, ponieważ wzrost gospodarczy zwalnia, a niepewność zatrudnienia rośnie. Mobilność zarobków w górę w ciągu całego życia zawodowego spadła. Praca Michaela Carra i Emily Weimers pokazuje, że szanse osób zarabiających w klasie średniej na awans na wyższe szczeble drabiny zarobkowej spadły o około 20% od początku lat 80-tych. Częściowo wynika to z rosnącej premii za wczesne zdobywanie umiejętności i szybkie wejście na ścieżkę kariery od samego początku. Trudniej jest awansować, jeśli zaczyna się na samym dole. Prezesi firm chwalili się kiedyś, że zaczynali w dziale pocztowym. W przyszłości nie będzie wielu takich historii.

Nie tylko wzrost dochodów jest dziś wolniejszy niż pokolenie temu, dla niektórych pracowników istnieje również większa zmienność pod względem płac, po części z powodu bardziej niepewnych harmonogramów, ale również z powodu ryzyka utraty pracy w sektorze dotkniętym handlem lub, co bardziej prawdopodobne, automatyzacją i konieczności podjęcia innej pracy za niższą płacę. To, co ekonomiści nazywają “zmiennością dochodów”, wzrosło z czasem, co jest najbardziej niepokojące dla osób znajdujących się na samym dole drabiny dochodów, jak pokazują prace Bradleya Hardy’ego i Jamesa Ziliaka. Pewna zmienność jest dobra: niespodziewana premia lub dobry rok w przedsiębiorstwie prowadzonym na boku. Ale większość z nich przybiera formę utraty dochodów. Te spadkowe wstrząsy ekonomiczne są psychologicznie wymagające. Ludzie są zaprogramowani na “awersję do strat” – innymi słowy, doświadczają znacznie więcej bólu z powodu straty niż przyjemności z równoważnego zysku. Nic dziwnego, że większość pracowników uznaje “bezpieczeństwo” za swój najwyższy priorytet. Niezawodność strumienia dochodów jest dla wielu równie ważna, jak jego wielkość.

Ale pracownicy wypierani przez automatyzację byli traktowani przez decydentów politycznych jako osoby, których można się pozbyć. Programy przekwalifikowania były niemal powszechnie nieskuteczne. Inwestycje były niewielkie: w ciągu ostatnich kilku dekad, na każdego dolara wydanego na Trade Adjustment Assistance, Stany Zjednoczone przeznaczały 25 dolarów na ulgi podatkowe dla funduszy wieczystych elitarnych uczelni. Wielu uczonych opowiada się obecnie za jakąś formą ubezpieczenia płacowego, aby zrekompensować spadkowe szoki płacowe.

Po drugie, założenie, że nasze dzieci będą radzić sobie lepiej niż my, jest zagrożone. Dziewięciu na dziesięciu Amerykanów urodzonych w 1940 roku skończyło bogatszych niż ich rodzice; dla tych urodzonych w 1980 roku liczba ta wynosi 50%. Z tym odkryciem profesora Harvardu Raja Chetty’ego i jego współpracowników można oczywiście polemizować: liczba 50% nie uwzględnia kurczących się rozmiarów gospodarstw domowych (gdyby tak było, wynosiłaby 60%); ludzie urodzeni w 1940 roku w większości mieli rodziców, których najlepsze lata pracy przypadły na okres Wielkiego Kryzysu, przez co łatwiej było ich prześcignąć.

Niemniej jednak fakt pozostaje faktem: mobilność międzypokoleniowa uległa spowolnieniu. Dzieje się tak z dwóch głównych powodów: wzrost gospodarczy uległ spowolnieniu, a zyski z tego wzrostu przypadły znacznie mniejszej części populacji – ludziom na szczycie. (Zobacz artykuł Heather Boushey w tej serii). Chetty szacuje, że około jedna trzecia spadku mobilności może być wyjaśniona przez wolniejszy wzrost; reszta jest wynikiem rosnących nierówności. Ten brak ekonomicznego pędu w górę przenika do powszechnej świadomości. Tylko około jeden na trzech amerykańskich rodziców uważa, że następne pokolenie będzie miało się lepiej; a przygnębienie jest jeszcze głębsze w wielu innych narodach, w tym w Wielkiej Brytanii.

Nastrój ma znaczenie. Jeśli przyszłość wygląda ogólnie mniej jasno, może wydawać się mniej racjonalne, aby inwestować w edukację, podjąć ryzyko rozpoczęcia działalności gospodarczej lub przenieść się do innego miasta w poszukiwaniu lepszej pracy. Interakcja między faktami a uczuciami jest skomplikowana, ale ważne jest, aby zachować równowagę między wskazywaniem niepokojących trendów a uciekaniem się do ogólnego deklinizmu typu “wszystko jest do dupy”.

Trzecie wyzwanie nie jest psychologiczne, ale bez ogródek fizyczne: kryzys klimatyczny. Wzrost temperatury na świecie, o którym wiernie informuje IPCC, prowadzi do bardziej ekstremalnych zjawisk pogodowych, zagrażając niektórym obszarom gęsto zaludnionym i systemom rolniczym. Oczywiście konieczne jest tutaj wyważenie kosztów i korzyści. Jeśli wzrost gospodarczy jest odpowiedzialny za zmianę klimatu – a jest – to również masowo zwiększył materialny dobrobyt miliardów ludzi.

Pytanie brzmi, czy kapitalizm może być częścią rozwiązania, a nie częścią problemu; czy też jakaś forma głęboko zielonego socjalizmu jest jedyną odpowiedzią. Z historycznego punktu widzenia, podejście socjalistyczne nie ma wiele do zaoferowania. Jezioro Bajkał, największe słodkowodne jezioro na świecie, w byłym Związku Radzieckim, zostało zniszczone przez zanieczyszczenia, pochłaniając ponad 15 000 ton metrycznych toksycznych odpadów. To prawda, że rynek nie docenia zasobów środowiska (bardziej niż socjalizm w stylu sowieckim); ale to nie jest wina rynku, lecz polityków. Kapitalizm nie dba o kryzys klimatyczny, ale nie powinien. Obwinianie kapitalizmu za zmiany klimatyczne jest jak obwinianie gorzelni za jazdę po pijanemu.

Wielkie Jeziora nie są chronione przed zanieczyszczeniem, ponieważ amerykańscy kapitaliści przeczytali “Cichą wiosnę” i postanowili postawić planetę przed zyskami. Jeśli są one stosunkowo czyste dzisiaj, to dlatego, że rząd chronił je, w imieniu ludzi. Siły rynkowe są zawsze kształtowane, na dobre i na złe, przez politykę. I tutaj mogą być kształtowane poprzez wprowadzenie podatku węglowego, ustalonego na tyle wysoko, by silnie zmienić zachowania gospodarcze. Większość ekonomistów popiera podatek węglowy: niedawne oświadczenie popierające go zebrało 3,5 tysiąca znamienitych podpisów, w tym czterech byłych przewodniczących Rezerwy Federalnej, 27 ekonomistów nagrodzonych Noblem i 15 byłych przewodniczących Rady Doradców Ekonomicznych.

Na trzech frontach, zatem, obietnica lepszej przyszłości, która leży u podstaw kapitalistycznej psychologii i teorii, jest kwestionowana. Pytanie brzmi, czy obietnica ta może być przywrócona w ramach kapitalistycznych – z, powiedzmy, ubezpieczeniem płac, redystrybucją i podatkiem węglowym – czy też sam system staje pod znakiem zapytania.

Nawet niektórzy z przyjaciół kapitalizmu nadali wzrostowi gospodarczemu okres przydatności do spożycia, postrzegając go jako niezbędny etap w historii gospodarczej w celu przezwyciężenia niedostatku materialnego, ale niepotrzebny i prawdopodobnie szkodliwy po przekroczeniu tego kamienia milowego. John Stuart Mill w 1848 roku twierdził, że “tylko w zacofanych krajach świata zwiększenie produkcji jest nadal ważnym celem. W tych najbardziej zaawansowanych to, co jest ekonomicznie potrzebne, to lepsza dystrybucja”. John Maynard Keynes, w swoim słynnym eseju z 1930 roku Economic Possibilities for our Grandchildren, przewidywał, że w ciągu jednego stulecia problem ekonomiczny zostanie “rozwiązany” – innymi słowy, że wszystkie rozsądne materialne pragnienia zostaną zaspokojone. Jedenaście lat do przodu, wszyscy!

Istnieją trzy problemy z ideą, że wzrost gospodarczy ma datę sprzedaży. Po pierwsze, nikt nie ma dobrego sposobu na określenie, kiedy dokładnie wystarczy, ponieważ nasze wyobrażenia o materialnej wystarczalności również się zmieniają. Klimatyzacja była kiedyś uważana przez większość Amerykanów za “luksus”. Dziś jest postrzegana jako konieczność: 86% amerykańskich gospodarstw domowych posiada klimatyzację. Kto więc ma rację? Mill nie mógł sobie wyobrazić samochodów w czasach Keynesa. Keynes nie mógł sobie wyobrazić komputerów osobistych używanych przez JK Galbraitha. Galbraith nie mógł sobie wyobrazić laptopa, na którym to piszę, podłączonego do wifi, w samolocie lecącym przez Atlantyk. I tak dalej. Cała istota kapitalistycznego wzrostu polega na tym, że nie ma on punktu końcowego.

Po drugie, kapitalizm jest z natury zorientowany na wzrost. Rynki nie działają dobrze w stanie stacjonarnym; są jak rekiny, albo się ruszają, albo są martwe. Nikt jeszcze nie opisał w zadowalający sposób modelu bez wzrostu, opartego na rynku. Po trzecie, to zawsze elitarni myśliciele decydują, że dość jest już dość; kiedy wielu ich współobywateli, patrząc na nich z góry, może rozsądnie uważać inaczej.

Minęło już ponad pół wieku, odkąd Klub Rzymski opublikował Limity wzrostu, a Fred Hirsch Społeczne limity wzrostu. Pierwszy dowodził, że wyczerpywanie się zasobów naturalnych zahamuje postęp gospodarczy; drugi, że konkurencja między zamożnymi o dobra pozycyjne (cenne właśnie ze względu na ich rzadkość) zmniejszy ogólny dobrobyt. Choć obie prognozy zawierały ważne prawdy, żadna z nich jak dotąd się nie sprawdziła. Napędzany przez rynek wzrost spowolnił, z pewnością w porównaniu do boomowych dekad w połowie ubiegłego wieku, i stał się bardziej przechylony w stronę bogatych, ale nie zatrzymał się w miejscu.

Pytanie teraz nie brzmi, jak sądzę, czy i jak kapitalizm się skończy, ale jak może odnowić swoją obietnicę lepszej przyszłości – dla nas wszystkich.

{{/ticker}}

{{heading}}

{{#paragraphs}}

{{.}}

{{/paragraphs}}{{highlightedText}}

.